تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه

با مقدمه: شادروان سعید نفیسی

تاریخ گیتى‏ گشا، نوشته محمدصادق موسوى اصفهانى، با مقدمه سعید نفیسى این کتاب که به همت میرزا محمدصادق، وقایع‏نگار کریم خان زند سامان یافته است، سه تألیف را در باره تاریخ خاندان زندیه به فارسى در بر دارد. وى و جعفر خان (م  ١٢٠٢ )، برادرزاده کریم خان، به نوشتن تاریخ سلسله زندیه مأمور شدند و تاریخ گیتى‏گشا را پدید آوردند که از مهم‏ترین و معتبرترین اسناد تاریخى این سلسله به شمار مى‏ رود
این اثر افزون بر تاریخ گیتى‏ گشا (بخش نخست کتاب)، دو پیوست (ذیل) را از دو نویسنده در خود گنجانده و حوادث عصر نویسنده بخش نخست را تا  ٢١  محرّم  ١٢٠٠  گزارش کرده و در باره بسیارى از رویدادها که وى آنها را دیده، بدون کم و کاست سخن گفته یا آنها را از خاطرات و مشاهدات و نوشته‏هاى میرزا محمدحسین فراهانىِ وزیر، نقل کرده است. ذیل نخستینِ (بخش دوم) آن را عبد الکریم بن على رضا الشریف، شاگرد میرزا محمدصادق (نامى) نوشت. وى پس از مرگ نامى به فرمان میرزا محمدحسین فراهانى به دنبال کردن کار او فرمان یافت و پس از مرگ لطفعلى خان زند در  ١٢٠٩ ، به خدمت شاهان قاجار درآمد و تاریخى در باره سلطنت فتحعلى شاه سامان داد. نثر کتاب سست و متکلفانه و به شیوه رایج نزد برخى از تاریخ‏نویسانِ پس از صفویه و با کنایات و استعارات و تشبیهات فراوان و جملات زاید همراه است؛ چنان‏که خواننده رشته کلام را از دست مى‏دهد. اگرچه نویسندگان کتاب، در شرح حوادث و گزارش‏هاى خود امانت‏دارى کرده‏اند، حقایق را با بزرگ‏نمایى رایج در آن روزگار و کنایات و استعارات و تشبیهات مخل و اطناب‏هاى ملال‏آور در آمیخته و صاحبان ذیل اول و دوم، به رغم برافتادن سلسله زندیه هنگام نوشته شدن ذیل‏ها، از این سلسله به ویژه لطفعلى خان زند جانبدارانه سخن گفته‏اند. چارلز ریو، خاورشناس شهیر انگلیسى در فهرست کتاب‏هاى خطى فارسى موزه بریتانیا در باره این کتاب مى‏نویسد: ابو الحسن بن ابراهیم قزوینى در فوائد صفویه که کتابى در تاریخ عمومى است ( ١٢١١ )، در باره میرزا محمدصادق چنین مى‏گوید: على‏مراد خان ( ١١٩٩  -  ١١٩۶ ) میرزا محمدصادق را بر اثر دروغ‏ها و بزرگ‏نمایى‏ هایش در ستایش خاندان زند در این کتاب نکوهش کرد.